Tanzimat devrinin 100 üncü yıl dönümü münasebetiyle bu devrin coğrafya ve jeolojisine dair bir yazı yazmak vazifesi bana düştü. Umumiyetle ilim tarihi sahasında kalem yürütmemiş bir el için böyle bir mevzuun vesaitsizlik ve zaman darlığı içinde pek çetin ve güç olacağı tabiidir. Bilhassa ömrü bir asrı bile bulmayan Tanzimat devrinde mevzu ve usul itibariyle birbirinden farklı, birinin sırf tabii diğerinin hem tabii hem beşer cephesi olan iki ilim şubesinin böyle kısa bir devre içinde geçirdiği inkişaf safhalarını takip etmek ve bunlardan bir hüküm çıkarmak cidden müşküldür. Her ne kadar devrin maarif tarihine ait eserler çok ise de bunlar tamamen başka noktalar göz önünde bulundurularak yazılmıştır. Buna mukabil yalnız Tanzimat devrine ait değil bütün Osmanlı devrine şamil olmak üzere coğrafya ve jeoloji ilimlerinin tekâmül ve inkişafları hakkında dilimizde umumi mahiyette yazılmış eserler hemen yok gibidir. Bundan başka ilim tarihinde bir devrenin hususiyetini ekseriya kendinden evvel gelen devirlerin amilleri ve şartları tayin ve tespit ettiği için her iki ciheti de tatmin etmek maksadıyla mevzuu pek geniş tutarak aşağı yukarı Osmanlı Devletinin kuruluşu ve sağlam esaslara dayanarak Avrupa kıt'asında (Balkanlarda) kökleştiği asırlardan başlayarak Tanzimat devrine daha doğrusu asrına kadar geniş manada yalnız coğrafyanın ve Tanzimat devrinde de hem coğrafya hem de jeolojinin bizdeki tekâmül seyrini çizmeği düşündüm ve mevzuu; 1. - Tanzimattan evvel bizde coğrafya; 2. - Tanzimat devrinde bizde coğrafya ve jeoloji diye iki kısma ayırdım. Birinci kısımda şarkın bilhassa İslam âleminin, ikinci kısımda da garbin tesirlerini göstermeğe çalıştım. Hususiyle Tanzimat asrında Avrupa'nın hissesi pek büyük olduğu için, mevzuun daha iyi anlaşılmasına yarar düşüncesiyle, bilerek 18 inci asrın son yarısı ile 19 uncu asır içinde Avrupa'da müspet ilimlere ve bilhassa coğrafya sahasındaki faaliyetlere geniş yer ayırdım…

---