Avrupa siyasetinin son elli yılı zarfında geçirdiği aşamalar tetkik ve analiz edildiğinde görülür ki her devlet, Doğu ile kendini az çok ilgili görmüş; yürüttüğü siyasetin en canlı esaslarını, o saf ve el değmemiş coğrafyanın bol ve çekici menfaatlerine karşı büyük bir özlem duyarken, karşı konulamaz bir kâr ve ganimet alma arzusuyla çırpınırken ve Doğu’nun hâzinelerini düşleyerek sarhoş olmuşken çizmiştir.
Evet, artık çok sabit bir hakikattir ki, Şark meselesi zamanımızda dünya siyaseti hâlini almış, dünya meseleleri neredeyse Şark meselesinden ibaret kalmıştır. Aslında bu siyasetler Avrupa’da düşünülüyor, Avrupa’dan yönetiliyor; fakat her hâlükârda Doğu için düşünülüyor ve Doğu’da uygulanıyordu.
Doğu’nun kendine göre bir durumu, kendine has âdet ve karakterleri varken; onlara tamamen ilgisiz olan Avrupalı senyörler, Şark’taki durumların hemen âdil bir tenkitçisi, Şark’taki olayların tarafsız bir hâkimi kesiliveriyorlar. Onlara itiraz edilerek, kendilerine hiç de ait olmayan bir işin tetkik ve çözümüne süratle koştukları söylense; derhal “Maksadımız, insanlığı zulümden ve esaretten kurtarmak, Allah rızası için insan haklarını savunmaktır. İşte bu maksattan dolayı Doğu’da ortaya çıkan her mesele bizi de ilgilendiriyor" diyorlar...

---