Tarih Vakfı'nın gayreti ve teşebbüsü ile İngilizceden çevrilerek yayımlanan bu kitap, sanırım Türkçede ilk kez nüfus meselelerini ve bilhassa göçleri bütünü ile ele alarak siyasi-sosyal bakımdan değerlendirme gayretinde olan bir çalışmadır. Kitaptaki yazılar iki türden oluşmaktadır. İlk tür yazılar, çeşitli dergilerde farklı zamanlarda yayımlanan ve ortak noktalan Osmanlı'nın son döneminde meydana gelen nüfus hareketlerinin incelenmesi olan bazı yazılarımızdan oluşmaktadır. İkinci tür yazılar ise, bundan 18 yıl evvel yayımlanan Osmanlı nüfusu ile ilgili bir istatistik kitabımın giriş niteliğinde olan beş bölümden oluşmaktadır. Kitabın önsözünde belirttiğim gibi, beni bu güç fakat çok önemli çalışmaya sevk eden ana neden, Osmanlı devletinin sosyal, ekonomik ve siyasi değişiminin temel dinamiğini anlama çabasıdır. Orada açıkladığım gibi "Osmanlı devletindeki nüfus hareketleri (sosyal) yapı değişmelerinin nedenleri ve sonuçlarıdır." Yine aynı kitabın çeşitli yerlerinde belirttiğim gibi, kitabın ana amacı daha geniş alanları kapsayan ve birçok siyasi ve sosyal olayı yorumlayan ve Osmanlı'nın nüfus hareketlerini ele alan bir başka çalışmanın istatistik temellerini, yani ölçülebilen yönlerini tayin ve tespit etmektir. Benim bu ilk çalışmamı tanıtan yazarların ancak küçük bir bölümü benim ne yapmak istediğimi anlamış ve bu çalışmanın sıradan bir demografik çalışma olmadığını, çok daha geniş kapsamlı ve bazı köklü sorulara cevap arama çabası içinde bulunduğumu görmüşlerdir. Diğer yazarların bir kısmı ise benim kitabımı kendi bilgilerini ortaya koymak için fırsat bilmiş ve bazıları da benim hesaplarımda hata bulmaya çalışmıştır…

---