Muhterem Peyami Safa iki fıkrasından birinde geri oluşumuzun ölçülerini veriyor. Ötekisinde de bu geriliğin hakiki sebebini bulabilmek için şimdiye kadar konmuş yanlış teşhislerin bertaraf edilmesi lüzumuna işaret ederek bunları sayıyor. Ben geriliğimizin ölçülerinde kendisiyle tamamıyla ayni fikirde olmama rağmen yanlış teşhislerin hepsinde kanaatine iştirak etmediğim için bu hususta bir uzlaşma zemini aramaya çalışacağım. Geriliğimizin sayısız tezahürleri veya ölçüleri arasında yalnız Peyami Beyin saydıkları ile iktifa edilse dahi bunlarda bile geriliğimizin hakiki sebebinin verilmiş olduğu görülüyor. Üstadın bunu neden görmemezlikten gelip sebebin beş on ciltte ancak hülasa edilebileceği hükmüne varmasına doğrusu hayrettim. Bu hayretim kendisinin müteakip cümlelerinde hakiki sebebin muhtelif defalar tekrar edilmiş olduğunu görmekle büsbütün arttı. Muhterem muharrir şöyle devam ediyor: "Geriliğin sebebini bilmemek gerilik, öğrenmek istememek de geriliğin geriliğidir..." Ben de muhterem Peyami Bey gibi geriliğin en belli başlı ölçülerinden birisini, geriliğimizin sebebini bilmeyişimizde görüyorum. Buna hatta isterseniz sebebi diyelim, yani geriliğimizin sebebi, bu sebebi bilemeyişimizdir diyebiliriz. Gerçi bu suretle bize has vecizelerden bitkisini ortaya atmış oluruz amma bunda bir hakikat olduğu da inkâr edilemez. Buna mukabil içimizden başka biri çıkıp da siz bilmiyorsunuz ama ben biliyorum, benim gibi bilen daha birçokları da var dese bile, yine de sebebin bilinmesi fiili ile olan alakasını inkâr etmiş olmuyor. Şu halde muhterem Peyami Beyle ve bize itiraz edeceklerle birleştiğimiz bir nokta meydana çıkıyor: Geriliğimizi bilmekle olan alakası. Geriliğimizin sebebi gibi, onu giderecek çareler, bunları tatbik etme tarzları, bu hususta kullanılacak vasıtaları da bilmeye ihtiyaç var...

---