Şeyhülislam' a bağlı mahkemelerde tutulmuş çeşitli davalara ait on bin kadar defter bugün İstanbul Müftülüğü'ne bağlı bir arşivde muhafaza olunmaktadır. Bu defter koleksiyonu içinde İstanbul, Üsküdar, Eyüp ve öteki kazalara bağlı mahkemelere ait şer'iyye sicilleri arşivin büyük kısmını oluşturur. Şer'iyye sicillerinin Osmanlı hukuku, sosyal ve ekonomik tarihi üzerinde son derece zengin bir kaynak oluş niteliği, 1930'lardan beri anlaşılmış ve şehir müzelerinde saklanan bu defterlerin büyük kısmı bugün Milli Kütüphane'de (Ankara) toplanmıştır. Tanzimat döneminde, idarede Batı kanunlarının uygulanmasına bir tepki olarak II. Abdülhamid döneminde, 1894'de İslami kaynakların incelenmesi ve fetvaların düzenlenmesi için Şeyhülislamlığa bağlı bir Şer'i sicillat arşivi ile bir kütüphane vücuda getirildi. En eskisi, 1513 tarihli Üsküdar defterinden (no. 4002) 1924'de Şer'i mahkemelerin kaldırılmasına kadar 9870 Şer'i mahkeme defteri, mahkeme kararı (i' lam), hukuki hüccetler ve Bab-ı Ali'ye yazılan (ma'ruz) belgelerini içerir. Bu defterler içinde veya ayrı defter halinde miras taksim belgeleri (tereke, muhallefat) bulunur. Tereke kayıtlarının, yalnız ilgililerden mahkemeye başvuranlar veya yetimleri kapsadığı unutulmamalıdır. Kadı, yalnız bir adli yargıç olarak kişilere ait anlaşmazlıklar veya suçlular hakkında kararlar vermez yahut ticaret hukuku ve medeni hukuka ait işleri (evlenme, boşanma, miras taksimi) görmez; aynı zamanda bugün belediye reisine ait bir takım görevler, pazar nizamları (narh tayini ve fiyatların kontrolü, ihtisap) inşaat ve şehrin temizlik işleri, şehrin genel asayişi de onun sorumluluğu altındadır. Keza, kazada hükümet kararlarını yerine getirme ve vergi tahsilatı işleri de kadıya emredilir. Kadının geniş görevleri gözönüne alındığında, sicillerin hukuk, idare, sosyal yaşam bakımından eşsiz önemi anlaşılır. Bu arşiv malzemesini ilk kez Amasya Tarihi yazarı Hüseyin Hüsamettin (Yaşar) kullanmış ve daha sonra Osman Nuri (Ergin) bu malzemeden İstanbul Belediyesi üzerine olan eserinde yararlanmış, belge yayınlamıştır.

---