Klasik Osmanlı düzeninde XVI. asır sonlarından itibaren görülen aksaklıklar, XVII. ve XVIII. asırlarda artarak sürdü. Kuruluş ve yükselme dönemlerinde cihad ve gazanın en önemli saiklerinden olan Nizam-ı Alem ideali ve "Kızılelma'da buluşma" hayali de çoktan tesirini kaybetmişti. XVIII. asrın entelektüel devlet adamlarından Ahmed Resmi Efendi'nin, çarpıcı bir teşbihle "Kızılelma semtinin Bağdat'tan gelen al yanak elma gibi yenir şey" zannedilmemesi yönündeki ikazı, bu sarsıcı gerçeğe işaret etmekteydi ı. Zincirleme yenilgilere paralel olarak muhtevası değişen ve XIX. asırda daha radikal ve seküler bir karakter kazanan reform sürecinin anahtar kavramı olmayı sürdüren "nizam", bu defa emperyal çağrışımlarından sıyrılarak çok daha mütevazı bir mana kazandı. Nitekim III. Selim devrinde gerçekçi bir yaklaşımla artık dünyanın merkezi olmadığını kabul eden imparatorluk, rasyonel bir hedef küçültme ile Nizam-ı Alem'i, Nizam-ı Cedid'e tahvil eyledi. Zira bu dönemde Osmanlılar, ordularının artık mutlak zaferler kazanamadığının ve yabancı sefirlerin krallarına bir taç rica etmek için İstanbul'a gelmediklerinin pekâlâ farkındaydılar. II. Mahmud devrinde de manzara pek değişmedi, "nizam" kavramı tılsımını korudu…

---