Osmanlı Devleti -ki aslı ortaçağın sonlarından başlamış, gençliği, genişlemesi, gerilemesi bu tarihin asrını doldurmakta bulunmuştur- genişlik ve tarih nokta-i nazarından pek mühim bir devlettir. Asya ve Avrupa'nın komşu hükümetlerinin talihine her zaman kuvvetli surette bağlı olan mukadderatı Almanya denizinden Akdeniz'e, Büyük Britanya ve İskandinavya'nın uzak sahillerinden Herkül sütunlarına (Septe Boğazı'na) ve Nil kantaralarına kadar uzanan Avrupa ve Afrika memleketleri üzerinde, her ne kadar doğrudan doğruya değil ise de, tamamıyla hissolunacak bir tesiri olmuştur. Bu bir heykel-i cesimdir ki, kudretli kollarını birden Avrupa ve Asya üzerine uzatmaktadır; bütün hükümetlerin müşterek alın yazısı icaplarından olduğu üzre sükût saati vurduğu zaman, enkazı dünyanın üç kısmını örtecektir. Şarki Roma İmparatorluğu harabeleri üzerine kurulmuş olan Osmanlı Devleti, bizim günümüzde dahi, Bizans'ın azametinin en yüce zamanındaki genişliğinden ziyade bir vüs'ate maliktir; her ne kadar Bizans'ın mevcudiyet müddetinin henüz yarısında ise de, tarihçiye şimdiden üç mütemayiz suret arzeder ki, gelişme, kudret ve zaaftır. Merkezi Asya'nın üç eski hükümetine -ki Asuri, Medi, İran'dır- bize daha yakın bir zamanda Arap, Moğol, Türk hükümetleri mukabil sayılabilir ki, bunlar ne vüs'atçe, ne de kudretçe birincilerden geri kalmadıkları gibi, tarihleri birçok ve sahih vesikalar hususunca nisbeti kaabil olmayacak surette daha zengindir. Hilafet vekayi-nameleri ki -Moğol İmparatorluğu ahvali gibi Avrupa'da henüz bir müverrih beklemektedir- tam bir kül teşkil etmek faidesine maliktir. Ancak muharrir, zaman ve mekandan uzaklaştıkça ortaya çıkan müşkilattan maada, bu tarihi yazmak için gerekli olan eserlerden mahrumiyet içinde kalır; çünkü o esaslar, yalnız ismen bilindikleri halde, hiçbir yerde tamamına tesadüf olunmaz.

---