İzmir XIX. yüzyılda Doğu Akdeniz'in en büyük ticaret merkezlerinden biri idi. Çarşısında her uyruktan insanın dolaştığı bu uluslararası liman kenti ve pazar yeri bir mahşeri anımsatıyordu. İzmir'in kültür ve edebiyat tarihine damgasını vuranların başında gelen Halit Ziya Uşaklıgil, İzmir'in bu niteliğini şu çarpıcı anlatımla dile getirmektedir. (Kırk Yıl, İstanbul, 1969,132). "İzmir ile ilgisi olan büyük bir Anadolu parçasının bütün elde ettiği ürünler gelir, Yemiş çarşısından başlayarak gümrük dolaylarına kadar geniş bir alanı doldururdu ve bu alanın içinde dünyanın her yanından akın etmiş çeşitli bayraklara bağlı yabancılarla, gene dünyanın neresinden çıktıkları belli olmayan ama öteden beri İzmir'de kurulu oldukları bilinen ceplerinde değişik, üstelik bir kaçar tane uyrukluk pasaportlarıyla sanki renkler ve bunların arasında Rumlar, Ermeniler ve özellikle Musevilerden oluşmuş bir mahşer kalabalığı kaynaşırdı... " Frenkler, bu kovanın içindeki balları kursaklarından taşacak kadar emerken şurada burada bulunan tek tük Türk mağazaları, konuklarına bol bol çay, kahve ikram ediyorlardı. İşin ilginç yanı bu mağaza sahipleri de çoğunlukla işlerini yabancı gençlere bırakmışlardı. İzmir'in ekonomi ve ticari olanakları öteden beri yabancıların buraya yerleşmesine ortam hazırlamış ve Tanzimat'tan sonra bunlara tanınan ayrıcalıklar, burasını daha da çekici kılmıştı. Aydın - Kasaba Demiryolları İzmir'in art bölgelerle bağlantısını kolaylaştırırken, inşası tamamlanan Rıhtım da ekonomik açıdan olduğu kadar kentin fiziksel yapısının değişmesine önemli bir katkıda bulunmuştu. İzmir, gazinoları, tiyatroları, eğlence yerleri ve yaşam biçimiyle Paris'i anımsatıyordu. Onun doğunun Küçük Paris'i (Petit Paris) olarak adlandırılması nedensiz değildi. Buraya yerleşen ya da burayla ilgisi olan yabancılar, levantenler, yerli Rum, Ermeni ve Yahudiler eğitim kurumlan, gazeteleri ve diğer kültürel etkinlikleri ile İzmir'de ayrıcalıklı bir konuma gelmişlerdi. Fransızca ilk gazeteler burada basılmış, bunu daha sonra Rumca, Ermenice, İbranice hatta Bulgarca gazeteler izlemişti. Yabancı dilde yayın yapan matbaalar, Türkçe kitap basacak bir düzeyde bulunuyordu…

---