Türk edebiyatı tarihine "Diyorlar ki muharriri" olarak adını yazdıran Ruşen Eşref Ünaydın, Çanakkale yazınında da ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Savaş muhabiri olarak gittiği Çanakkale'de Yeni Mecmua için bir dizi röportaj yapan Ruşen Eşref, o günün savaş atmosferini, askerlerin ruh halini de büyük bir başarıyla belgeler. Aslında o dönemde savaşı kayıt düşmeleri için cepheye gönderilen pek çok edebiyatçı olmuştur. 1915 yılının Haziran ayında İstanbul'da pek çok edebiyatçı ve sanatçı, Karargâh-ı Umumi İstihbarat Şubesi'nden bir tezkere alır; tezkerede Çanakkale'ye gitmeleri ve orada gördüklerini yazıya dökmeleri, bu vesileyle savaşı gelecek nesillere aktarmaları istenir. Ahmet Ağaoğlu, Ali Canip Yöntem, Celal Sahir Erozan, Enis Behiç Koryürek, Hakkı Süha Gezgin, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Mehmet Emin Yurdakul, Orhan Seyfi Orhon, Ömer Seyfettin, İbrahim Alaaddin Gövsa, İbrahim Çallı, Nazmi Ziya ve bir sinemacı heyeti, on gün süreyle cephede kalarak İstanbul'a geri dönerler. Sonra her biri başka bir yere ve düşünceye dağılır gider; ama hepsi bir biçimde bu seyahati yâd ederler yazdıklarıyla. İbrahim Alaaddin Gövsa, Çanakkale İzleri adlı kitabında; cephede gördüklerini şiirleştirir. Mehmet Emin Yurdakul, Türk Sazı başlığı altında topladığı pek çok şiirinde Çanakkale'yi anlatır. Ancak gazeteci kimliğiyle cepheye giden Ruşen Eşref'in izlenimleri ve röportajları çok ses getirir. Zira o güne kadar Türk gazeteciler tarafından Çanakkale ile ilgili böyle geniş kapsamlı bir röportajlar dizisi gerçekleştirilmemiştir. Ruşen Eşref'in ölümünden çok sonra cephede yaptığı bu röportajlar "Çanakkale'de Savaşanlar Dediler ki" adıyla kitaplaşır. Cepheden savaşı bütün sıcaklığıyla anlatan bu konuşmalar Çanakkale'ye dair en önemli kayıtlar ve belgeler arasında yer alır. Ruşen Eşref, 'tarihçi' değilim dese de gözlemleri, tasvirleri ve konuşturduğu kişilere ve onların anlattığı savaş anlarına dair tespitleri o günleri belgelemesi açısından son derece önem taşır. Zaferin ardından Çanakkale Cephesi hakkında konuştuğu öyle bir isim vardır ki Ruşen Eşref'in hayatını derinden etkiler.

---