Türk İnkı1abı Tarihi adlı eserimizin üçüncü cildinin bu dördüncü kısmiyle İkinci Meşrutiyet denilen devrimsel evrenin (1908 - 1918) son safhasını gözden geçirmiş' oluyoruz. İkinci Meşrutiyetin ilanıyla Osmanlı İmparatorluğunu, bir kaç yüzyıldan beri tutmuş olduğu ölüme götüren yoldan çevirip, onu yaşayabilir bir duruma sokmak denemesi tüm bir iflasla sonuçlanmış ve imparatorluk, uçuruma sürüklendiği yolda daha da büyük bir hız alarak on yıl içinde bilgisiz, beceriksiz, haris ve bencil ellerde korkulduğundan çok önce yıkılmıştır. Özet olarak XVIII. yüzyıldan bu yana adeta yerleşmiş olan her 20 - 30 yılda bir, iller ve ülkeler elden çıkarmak geleneği 1908 ile 1918 arasında bütün ülkenin toptan elden çıkmasıyla sona ermiştir. Bunun sorumlularının, iyi niyetlerini ve İmparatorlukta yaşama yeteneği olmadığını ileri sürmeleri inandırıcı değildir. Kendileri öyle bir inanç da idiyseler Türk kanını Arnavutluk dağlarından ta Güney ve Orta Arabistan çöllerine kadar biteviye boş yere akıtarak devletin ana unsurunu yıprattıktan sonra, onu genel savaşa, seçtikleri zamana göre, gereksiz ve son aşama uygunsuz bir biçimde sokmamalı, savaşı her bakımdan inanılmaz ölçüde kötü yöneltmemeli, eş dost kayırmak ve yandaş kazanmak için halkı canından ve devletten bezdirinceyedek soymamalı ve soydurmamalı idiler. Onlar, İmparatorluğu yıkmakla kalmamışlar; son bağımsız Türk kolunu, Batı Türklerini de yabancı zinciri altında yok olmak raddesine getirdikten sonra ya yabancı ülkelere kaçmış ve yahut bir süre için sinmişlerdir. Ezik ve şaşkın bir durumda bıraktıkları Türk ulusunu yıllar boyunca öyle yalanlara boğmuşlardır ki bir çoklarında artık hiç bir söze, hiç bir vaade inanmamak, her türlü kurtuluş ışığına şüphe ile bakmak duygusunu yerleştirmişlerdir. Bu yön, Mustafa Kemal ve onun yanında imparatorluğun, hiç olmazsa Türk kısmını kurtarmak amacıyla ortaya atılanlar için yenilmesi en güç engellerden biri olmuştur.

---