Osmanlı Devleti’nin batılılaşma sürecinde birçok askerî ve mülkî eğitim kurumu açılmıştır. Özellikle Lale Devrinden itibaren askerî eğitim, Tanzimatla birlikte ise sivil eğitim kurumlan hızla artış göstermiştir. Geleneksel eğitim kurumlan olan medreselerin işlevini yitirmeye başlaması, 19. yüzyılda batı tarzlı sivil eğitime olan ihtiyacı daha da artırmıştır.
Osmanlı son dönemlerinde eğitimde batılılaşmanın en önemli göstergelerinden birisi rüşdiye mektepleridir. Rüşdiye mektebi düzeyinde ilk açılan kurumlar, 1839 tarihli Mekteb-i Maârif-i Adliyye ve Mekteb-i Ulûm-ı Edebiyye’dir. Sıb-yan mekteplerinin üzerinde eğitim vermek amacıyla 1846 yılından sonra açılmaya başlanan genel rüşdiyeler ise, zamanla ortaöğretimin ilk kademesi şeklini almıştır.
Sivil rüşdiyelerden istenilen başarının elde edilmesinin ardından 1859’dan itibaren kız rüşdiyeleri; 1875 yılına gelindiğinde ise askerî rüşdiyeler açılmıştır. Böylece 20. yüzyıl sonlarına gelindiğinde Osmanlı eğitim sisteminde rüşdiyeler önemli bir yer ve yekûn oluşturmuştur.
Bu çalışmada 20. yüzyıl başlarına kadar Osmanlı eğitim sistemindeki yenilikler kapsamında rüşdiyelerin durumu ve idâri yapısı kısaca değerlendirildikten sonra rüşdiye programları ve ders içerikleri üzerinde durulacaktır. Eğitimle ilgili mevcut çalışmalarda rüşdiye programlarına yer verilmekle birlikte bu çalışmada ilgili bölümün daha kapsamlı olarak yer almasına önem verilmiştir.
20. yüzyıl başlarında İstanbul ve vilâyetlerde yer alan Türk ve gayrimüslim rüşdiyelerinin adları, yıllara göre öğrenci adetleri ve öğrenci ortalamaları tarafımızdan hesaplanarak, 3. Bölüm’de sunulmuştur. Bu hesaplamalar yapılırken daha çok Maârif Salnâmeleri (Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye) dikkate alınmıştır. Hicrî 1316-1321 (m. 1898-1903) tarihleri arasında 5 kez neşredilen Maârif Salnâmeleri, ele aldığı konular ve sistematik açısından birbirine benzemekle birlikte her sene istatistiklerini yeniden düzenlemiştir. Osmanlı Devleti’nin eğitim ve kültür tarihi açısından son derece zengin kaynaklar olan Maârif S alnâmeleri’nde rüşdiyelere de geniş olarak yer verilmiştir...

---