Tanpınar'ın yandaki cümleleri, II. Dünya Savaşı'nın hemen ertesinde yazdığı ünlü İstanbul metninde yer alıyor. Tanpınar, yine aynı yıllarda, bu kez tarih üzerine yazdığı bir başka metinde, yine benzer bir bunalıma değiniyor ve onu aşmak için şunu öneriyor: "Geçmişi değiştiremeyeceğimize göre, geçmişle ilişkimizi değiştirmemiz gerekir." Gerek doğduğu kentin değişimine içlenirken, gerek tarih yazımı üzerinde düşünürken Tanpınar'ı hep kurcalar görünen "büyük meselenin" ne olduğunu kavramak, aslında zor değil: Osmanlı dünyasından Cumhuriyet Türkiyesi'ne geçişin zorunlu kıldığı geçmişle hesaplaşmak, onunla vedalaşmak sorunsalı. Ne var ki, yukarıdaki cümlelerde Tanpınar (belki de bilerek) şu noktayı göz ardı etmiş görünüyor: Geçmişin, onunla kurulan ilişkinin ta kendisi olduğu ve dolayısıyla daima değişime, değiştirilmeye açık durduğu. Veya şöyle de söylenebilir: Mazi, ona nerede ve nasıl bağlanırsak odur; geçmişle ilişkimizi değiştirmekse, aslında geçmişi değiştirmeye eştir. Tanpınar'ın sözlerini harmanlayarak kurulan bu cümle, geçmişi yeniden üretmenin (dolayısıyla onunla ilişkilenmenin ve hesaplaşmanın) asal mecrası olan tarih yazımında bugün yaygın oranda kabul gören bir bakışı özetliyor…

---