Fatih Sultan Mehmed'in edebi ve manevi şahsiyetini hedef tutan bu araştırmanın planını hazırlarken, bir mucizevi dehanın ahenkli bütünü içinden, yalnız sanatkâr ve mutasavvıf Fatih'i koparıp ayırmayı doğru bulmadık. Zira insan psikolojisi bir kül olmaktan çıkarılamayacağına göre, tarih karşısında, insanlık karşısında, fikir, san'at, idare ve medeniyet karşısında yekpare bir mesuliyet abidesi olmuş bulunan fatihlere de, teker teker fakat kısaca temas mevkiinde bulunduk. İcraatını şahsiyetinden, şahsiyetini icraatından ayırmak kabil olmayan serdar, hükümdar, devlet adamı, sanatkâr ve mutasavvıf Fatih'i söyler ve yazarken, verdiğimiz doküman, onun insanlık âleminin ve Türk milletinin derinlerinde bulunan yerini, olduğundan fazla göstermek gayretiyle derlenmemiştir. Bu sözler söylenmese, bu vesikalar gösterilmese de Fatih, Türk milletinin şuurunda ve şuur altında bırakmış olduğu manevi mirasıyla kıymetini kabul ve devam ettirebilirdi. Nitekim dün de, bugün de, gelecek zamanlarda da İstanbul'un efendisi ve Türk milletinin şerefi olan bu büyük insan, beş yüz senedir dört başı mamur ve derinlere inmiş bir alaka gösterilmemesine rağmen, kâh toprak altından akan, kâh zemini delip satha yükselen sular gibi, cemiyetin tabi olduğu fikri grafiklere göre, çıkışlar ve silinişler kaydetti durdu. Ne ki hiç bir hakiki değer, devirler boyu hafızalarda bir mahpus hayatı yaşamayacağına göre, faniliği yenmesini bilecek kadar kılıcını ve kalkanını içinde taşıyan büyük kıymetler bir tabiat kanunu icabı olarak, ortaya çıkacakları zamanı tayin etmek hususunda kütlenin bu büyüklüğü idrak kabiliyeti kazanmasını beklerler. Fatih neden büyük insandı? Onu cihan nazarında Fatih yapan, serdarlığı mı, tacı, tahtı, ordusu, ülkesi, dostları düşmanları mıydı? Hem serdar hem hükümdar, hem sanatkâr, hem de bir mutasavvıf olan, Şarkın bu büyük evladı, vasıl olduğu maddi ve ruhi ahenk ve muvazeneye hangi yollardan geçerek ulaştı? Zamanında imparatorluğun içten ve dıştan arzettiği o muhteşem orkestrasyonu, birlik ve beraberliği temin eden ne gibi sebeplerdi?...

---