Milletimizin üç, asırdan beri geçirmekte olduğu buhranların sebebi ve kaynağı, kültür ve maarif sahasında aranmalıdır. Ulemanın atının ayağından sıçrayan çamurdan bile kendisine şeref payı çıkaran hükümdarın mesut asrı nihayet bulduktan sonra, devletimizin yapısında sarsıntılar başladı. Bununla birlikte göze çarpan hadise, cahillerin ulema sınıfına nüfuz etmeleriyle halkta kanaat uğrunda mücadele kudretinin kırılması, milli karakterin zedelenmesi oldu. On yedinci asır, şiddet rejimini kullandı: asi başları kesti, kafalarla kuyular doldurdu. On sekizinci asırda ise, bir adım daha ileri gidilerek hükümet müesseselerinde bazı ıslahat yapıldı. On dokuzuncu asırda, halka inilerek, bizzat cemiyet hayatının bünyesinde, ilkin hemen hepsi de şekle bağlı değişmelere, inkılaplara başvuruldu. Yirminci asır, aynı çalışma tanını tekrarladı. Son iki asırda birçok yeni müesseseler ve mektepler açıldı. Ancak bu mekteplerde eskinin taklidi yerine, moda kelimesiyle ifade olunan yeninin taklidi yer aldı. Avrupa, körü körüne taklit edilmek istendi. Mektepler açıldı bunlarda yeni ilimler okutuldu. Lakin ilim sevgisi aşılanmadı; âlimin üstünlüğü ve cemaat içindeki önderliği telkin edilmedi. Çünkü ilme gerçekten inanılmalı. İlim, bizim hayati menfaatlerimiz için, vasıta olarak, şekil halinde istismar edilmek istendi, teknik putlaştırıldı. Asrımızın başından bu yana, her sahada olduğu gibi maarifte de garp taklitçiliğinin acısını çekmede olduğumuzu anlayanlar, davayı ortaya attılar. Lakin bu dağınık ve ferdi kalan sezişlerin yanı sıra taklit cereyanı olanca hızıyla yol almakta devam etti. Hakikat şu ki, millet bünyesinde inkılaplar mektepte başlar ve her milletin, kendine özel olan mektebi vardır. Milli mektep, zihniyet ve örfleriyle, metotları ve müfredatıyla, terbiye prensipleri ve psikolojik temelleriyle, hatta binasının yapı tarzıyla kendini başka milletlerinkinden ayırır. Bizde vaktiyle medrese milli mektepti...

---